Ba điều “gay cấn”

- Một lần nữa “tăng học phí” lại được đưa vào “Chương trình nghị sự” của Quốc hội, chắc GS có theo dõi?

GS Phạm Phụ: Câu chuyện tăng học phí đã được đề cấp một vài năm trước đây, nhưng lần này Bộ GD và ĐT trình QH là Đề án đổi mới cơ chế tài chính chứ không chỉ là chuyện tăng học phí.

Đây là một “tín hiệu” tốt. Bởi vì, chỉ nói chuyện tăng học phí thì xã hội dễ nghĩ rằng ngành GD chỉ nghĩ đến việc tăng nguồn tài chính cho chính mình, rất khó tìm được sự đồng thuận. Việt Nam xuất phát từ một nền GD bao cấp, sản phẩm lại đặc biệt- con người, nên đôi khi chưa tính hết được những “rắc rối” trong tài chính cho GD.

- Ý GS muốn nói, tài chính cho GD là một vấn đề hết sức phức tạp, “gay cấn” và cần phải có cách nhìn mới trong “Đổi mới cơ chế tài chính”?

Đúng vậy. Đổi mới cơ chế tài chính không chỉ là tăng học phí, mà còn là cách huy động các nguồn lực của xã hội, cách phân chia cái “bánh” ngân sách nhà nước (NSNN), cách quản lý tài chính ở các cơ sở GD v.v…sao cho công khai, minh bạch và có hiệu quả để đảm bảo chất lượng, và đặc biệt để đảm bảo công bằng xã hội (CBXH).

- Thưa GS, đâu là vấn đề “gay cấn” nhất?

Có 3 điều sau đây. Thứ nhất, khi đã là nền GD cho số đông thì không có một NSNN nào gánh chịu nổi. Hơn nữa, để đảm bảo khả năng cạnh tranh của nền GD trong bối cảnh toàn cầu hoá thì “chi phí đơn vị” (CPĐV – chi cho một người học trong một năm) có xu thế phải tăng nhanh, nhanh hơn tốc độ phát triển kinh tế. Do vậy phải tăng tỷ lệ gánh chịu của người học. Nhưng tăng học phí, người nghèo có thể sẽ phải bỏ học, mất CBXH trong GD có nguy cơ trở thành trầm trọng hơn.

Thứ hai, phải tăng thêm nguồn lực tài chính tư trong cung cấp dịch vụ GD. Mà như vậy, rất dễ chạy theo mục tiêu “đại lợi nhuận” và người học rất dễ bị lừa đảo

Thứ ba, một “vấn nạn” trong GD mà thế giới đã nêu lên ở Diễn đàn Dakar về “GD cho mọi người” là “kém minh bạch, thiếu trách nhiệm xã hội và thậm chí tham nhũng”. Do đó phải minh bạch. Nhờ minh bạch mà ở Uganda trong khoảng 10 năm cuối cùng của thế kỷ trước đã giảm được sự thất thoát chuyển NSNN từ Bộ GD về các trường địa phương từ 87% xuống còn 15%. Nhưng có nhiều mảng trong GD ở VN, minh bạch lại là chuyện không dễ.

Công bằng xã hội như thế nào?

- Chuyện công bằng xã hội và dự báo học sinh bỏ học có lẽ là vấn đề mà xã hội đang quan tâm nhất?

Có lẽ cần xét đến cả hai khía cạnh. Thứ nhất, tăng học phí là xu thế chung. Nhưng phải có giải pháp mới để ít ra là không làm xấu thêm tình hình mất CBXH trong GD.

Ở Úc, sau khi tăng học phí ở ĐH, người ta đã có giải pháp mới về cho SV vay vốn nên số SV được học ĐH vẫn tăng và mức độ mất CBXH gần như không thay đổi mấy, chênh lệch tỷ lệ học ĐH của con em ở hai lớp dân cư 20% giàu nhất và 20% nghèo nhất vẫn ở mức 3 – 4 lần. Xin lưu ý, con số này ở Tây Ban Nha là hai lần.

Còn ở Việt Nam? Chưa thấy có con số thống kê chính thức, nhưng có người ước tính đã lên đến hàng chục lần và mất CBXH trong giáo dục ĐH còn cao hơn mức mất CBXH về thu nhập kinh tế.

Thứ hai, không phải học phí đào tạo thấp, người nghèo sẽ được đi học, CBXH sẽ tốt hơn. Ngược lại, khi học phí thấp, NSNN phải gánh chịu phần lớn, và phần đó sẽ chảy vào lớp người giàu nhiều hơn vì trong giáo dục ĐH phần lớn vẫn là con em của tầng lớp giàu có và trung lưu.

Năm 2007, UNDP ở Việt Nam có một nghiên cứu và cho kết quả: Có đến 35% NSNN trợ cấp cho GD đã chảy vào con em của 20% dân cư giàu nhất, trong khi đó chỉ có 15% chảy vào con em của 20% dân cư nghèo nhất (!). Đó phải chăng có một phần là do kết quả của chính sách học phí thấp, một chính sách đã làm thêm mất CBXH?

Ở nhiều nước người ta dùng chính sách “học phí cao – tài trợ nhiều”, và gần đây là chính sách cho SV nghèo vay vốn, kết quả CBXH sẽ tốt hơn. Ở Mỹ những năm 1990, người ta chia thành ba nhóm thu nhập gia đình và áp dụng chính sách trên, kết quả là phần NSNN tài trợ trong chi phí đơn vị cho SV ở nhóm thu nhập thấp là 43,4%, ở nhóm thu nhập trung bình là 14,4%, trong khi ở nhóm thu nhập cao là 0,0%.

- Làm thế nào để công bằng xã hội tốt hơn?

Cái khó nhất của đề án là ở chỗ đó. Và phải chăng, chính sách “học phí cao – tài trợ nhiều”, quỹ cho SV vay vốn hiệu quả cùng với những giải pháp mới trong việc huy động nguồn lực tài chính tư cho giáo dục ĐH...có thể giải quyết được cái khó đó?

Nhưng qua đề án và cả một số ý kiến khác, tôi có cảm giác, cứ như là riêng ngành GD Việt Nam còn chưa vào WTO vậy (!). Chưa thấy tính đến tình hình: GD nước ngoài đã hiện diện ở Việt Nam, đã có nhiều cơ sở GD nước ngoài với mức học phí là 6000 – 12.000 USD/ năm, đã có khoảng 50.000 học sinh, SV Việt Nam đi du học với chi phí xã hội xấp xỉ NSNN dành cho 1,6 triệu SV đang học trong nước.

Người ta đang xem Việt Nam là một “thị trường GD béo bở”, “béo bở” có lẽ một phần là vì Việt Nam như đang dành riêng “phân khúc thị trường” GD có chi phí đơn vị cao cho các nhà đầu tư GD nước ngoài. Tôi đã có nhiều lần cảnh báo trong các hội thảo, đang có sự “đối xử bình đẳng quốc gia” (National Treatment) ngược trong GD ở Việt Nam (!).

Trò chơi «bịt mắt đánh quyền Anh »

- Còn có nguyên tắc: “Cơ sở GD ngoài công lập được quyền chủ động xây dựng mức học phí”. Có phải, điều này “sẽ không có lợi cho người học". Ý kiến của GS ?

Dịch vụ GD có đặc điểm là “thông tin bất đối xứng”, nghĩa là người cung cấp dịch vụ biết rõ nhưng “người mua” dịch vụ thường lại biết rất ít về giá trị và chất lượng của dịch vụ. Vì vậy, đây chỉ là “thị trường của niềm tin” (trust market) hay thị trường của vận may, rất nhiều rủi ro. Nếu theo nguyên tắc này rất dễ gây bất lợi cho người học.

- Nhưng có điều kiện là “ba công khai” ?

Ba công khai là rất tốt, cả GD công lập nữa. Tuy nhiên xin lưu ý: 1) Chất lượng GD là một thứ rất “mờ ảo”, hết sức khó đánh giá và tôi tin là không mấy ai phán xét nổi chất lượng đó đáng giá là 5 triệu, 7 triệu hay 8 triệu đ/năm. 2) Tôi cũng tin là không có một cơ chế nào để có thể lấy lại tiền học phí nếu không đảm bảo chất lượng. 3) Giữa báo cáo và thực tế luôn có khoảng cách. Vấn đề còn là sự giám sát thông tin GD của nhà nước. Nếu không, như thế giới đã nói, định giá học phí cũng giống như trò chơi “bịt mắt đánh quyền Anh” vậy.

- Ở nhiều nước, các trường tư thục vẫn tự quyết định mức học phí, thưa GS ?

Ở nhiều nước, tư thục chủ yếu là loại hình GD “không vì lợi nhuận” hoặc cung đã gần bằng cầu. Ở Việt Nam, giáo dục nhất là ĐH hiện cung chỉ xấp xỉ 35 – 40% của cầu. Như vậy sản phẩm có kém chất lượng đến mấy vẫn có người mua. Do đó, trước mắt thiết nghĩ nhà nước vẫn cần phải kiểm soát chặt chẽ hai mặt: Chuẩn mực học thuật và tài chính ở các cơ sở GD tư thục.

- Vậy là theo GS, đề án đổi mới cơ chế tài chính còn cần có nhiều chỉnh sửa?

Vừa qua Bộ GD và ĐT đã đề nghị lùi đề án lại một năm và ngay trong năm học 2009 – 2010 chỉ tăng khoảng 50% mức học phí ở giáo dục ĐH, chủ yếu là để bù lại việc đồng tiền mất giá. Tôi thấy đề nghị này là hợp lý. Còn về đề án, lưu ý là đề án đổi mới cơ chế tài chính chứ không phải là đề án học phí. Như vậy là chúng ta còn có thời gian một năm nữa để làm rõ thêm những vấn đề còn tồn tại. Cần phải tiếp tục nghiên cứu và tranh luận.

- Xin cám ơn GS!

• Kim Dung (thực hiện)

School@net (Theo http://tuanvietnam.net/vn/sukiennonghomnay/7050/index.aspx)