Theo thông báo của chuyến thăm Anh vừa qua của Thủ tướng, 7 trường đại học hàng đầu của Anh sẽ hỗ trợ mục tiêu của Chính phủ Việt Nam nâng cao chất lượng giáo dục đại học thông qua việc tăng cường số giảng viên Việt Nam được đào tạo tiến sĩ tại Anh.

Theo thoả thuận đào tạo tiến sĩ cho Việt Nam tại Đức, kể từ năm 2008 các trường đại học thuộc bang Hessen sẽ tiếp nhận 85 nghiên cứu sinh Việt Nam theo học ở nhiều chuyên ngành mỗi năm. Số nghiên cứu sinh theo học ở Đức chắc phải lên đến vài trăm.

Đầu năm ngoái Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã ký biên bản ghi nhớ với Viện Hàn lâm Khoa học Mỹ và theo đó phía Mỹ "sẽ hỗ trợ giúp Việt Nam quản lý chương trình 322 về đào tạo tiến sĩ tại Hoa Kỳ. Mỗi năm Viện Hàn lâm Khoa học Mỹ sẽ đào tạo giúp Việt Nam 200 tiến sĩ trong tất cả các ngành theo yêu cầu của Việt Nam". Và còn Pháp, Nhật, Úc...

Những thông tin thật đáng "phấn khởi". Nhưng không thấy nói rõ kinh phí đào tạo lấy từ đâu (trừ trường hợp Mỹ vì chương trình 322 lấy tiền ngân sách để đào tạo tiến sĩ), nếu Nhà nước Việt Nam đủ tiền thì chắc có thể đào tạo cả 2.000 tiến sĩ ở nước ngoài mỗi năm.

Các trường đại học trên khắp thế giới sẽ rất vui lòng nhận những nghiên cứu sinh đạt tiêu chuẩn của họ theo học khi chúng ta trả phí đào tạo cho họ. Đối với nước họ, đây là khoản xuất khẩu dịch vụ rất tốt. Kế hoạch là mỗi năm đưa từ 400 đến 600 người đi đào tạo tiến sĩ ở nước ngoài. Những thông tin trên cho thấy chắc Bộ GD-ĐT làm "rất tốt" công việc này.

Nhưng, đào tạo tiến sĩ để làm gì? Đào tạo cho ai? Đào tạo những ngành nghề gì? Liệu Nhà nước có thể trả lời cho các câu hỏi ấy? Đấy có phải là việc của Nhà nước hay không? Những câu hỏi này cũng cần được trả lời. Trong thời khi tất cả công nhân, kỹ sư, nhà khoa học đều làm việc cho Nhà nước, thì Nhà nước có thể có câu trả lời, nay thì không hoàn toàn. Chỉ một phần nhỏ của đào tạo nghề, cao đẳng, đại học và sau đại học là cho Nhà nước và cơ chế thị trường đóng vai trò đáng kể.

Nếu bàn cãi để có câu trả lời thoả đáng cho những câu hỏi này thì rất có thể thấy rằng, đấy chưa chắc đã là việc của Nhà nước và nếu cần làm cũng không nên làm theo kiểu mang nặng tính "kế hoạch tập trung" như vậy.

Ngược với đào tạo nghề, cao đẳng, đại học và sau đại học, trong giáo dục đào tạo ở bậc phổ thông, nhất là các bậc cấp thấp, vai trò của Nhà nước (trung ương và địa phương) to lớn hơn nhiều. Chăm lo cho mọi trẻ em đều có thể đến trường là một trong những việc chủ yếu của Nhà nước. Hơn 114 ngàn học sinh trung học phổ thông và trung học cơ sở bỏ học là một dấu hiệu về sự yếu kém của hệ thống giáo dục đã tồn tại từ lâu nay mới bục ra.

Bộ Giáo dục-Đào tạo không cho biết số học sinh tiểu học bỏ học là bao nhiêu. Bộ cố tìm nguyên nhân và cho rằng "có nhiều nguyên nhân, nhưng chủ yếu là do tác động của hoàn cảnh kinh tế khó khăn và hệ quả của cuộc vận động "nói không với bệnh thành tích và chống ngồi nhầm lớp"..., nhiều học sinh chán nản khi có kết quả học lực yếu kém, phải lưu ban nên đành bỏ học".

Tôi nghĩ đó không phải là nguyên nhân chủ yếu, mà chỉ là những tác động nhỏ nhưng cũng đủ để làm cho ung nhọt vỡ ra, chứ không phải những nguyên nhân gây ra ung nhọt. Những nguyên nhân chính là: Hệ thống giáo dục đã không cung ứng được dịch vụ mà khách hàng (học sinh, gia đình, xã hội) mong đợi, họ không hay chưa cảm thấy cái hệ thống giáo dục cung cấp là cần cho cuộc sống của họ; hệ thống do Luật Giáo dục quy định không hợp lý [ở nhiều mặt mà ở đây chúng ta chỉ nêu một điểm là ở] cấp trung học phổ thông.

Học sinh học hết trung học cơ sở hầu như chỉ có 1 kênh đi tiếp: lên trung học phổ thông, vào đại học. Lẽ ra một phần đáng kể nên rẽ sang trung học nghề (ra trường có thể đi làm ngay nhưng cũng có thể lên tiếp đại học nếu học giỏi, nhưng mục đích là đào tạo thợ). Ai cũng kêu chúng ta thừa thầy thiếu thợ chủ yếu là vì lẽ đó. Đây là một lỗi hệ thống cần sửa ngay ở mức luật và là một nguyên nhân chính của hiện tượng học sinh trung học phổ thông bỏ học đi làm.

Nguyên nhân chủ yếu nữa là hệ thống giáo dục dạy cái học sinh không cần và cái chúng cần thì không được dạy. Hình như hệ thống vẫn (vô tình hay hữu ý) muốn "nhào nặn" ra những con người theo khuôn mẫu đồng đều theo ý chủ quan của nó, chứ không phải những con người sáng tạo, tự chủ, đa dạng, có kỹ năng phù hợp với sự phát triển kinh tế và xã hội. Lỗi này ở khắp các cấp học và thể hiện ra ở chương trình học, nội dung học, phương pháp giảng dạy. Đây là lỗi hệ thống trầm trọng mà việc sửa chữa cần có quyết tâm chính trị rất cao.

Bất cứ tổ chức nào làm rất tốt những việc không phải của mình và đồng thời làm tồi (hay sao nhãng) công việc chính của mình, thì đó là tai hoạ. Có học sinh "ngồi nhầm lớp" bởi có các [cơ] quan "làm nhầm việc". Mà cái nhầm sau thì tai hại hơn cái trước rất nhiều và giáo dục chỉ là lĩnh vực lấy làm ví dụ.

Nguyễn Quang A

School@net (Theo Lao Động Cuối tuần số 11 Ngày 16/03/2008)